همانطور که می‌دانید جابجا شدنِ سه فاز، جهتِ چرخشِ موتور را تغییر می‌دهد و در برخی کاربردها مانند پمپ، کمپرسور، اکسترودر جهتِ چرخش موتور بسیار مهم است. حال فرض کنید برقکاری که برای نصب یا تعمیر به محل آمده است، بدون توجه به ترتیب سه فاز، برق را به موتور بدهد، با این کار ممکن است موتور در خلافِ جهت بچرخد. دورِ عکسِ موتور، می‌تواند به دستگاه و مواد آسیب جدی وارد کند. راه کار چیست؟! یکی از روش‌ها برای تعیین جهتِ موتور و بررسی ترتیب فازها استفاده از توالی سنج فاز (RST سنج) است.
برای آشنایی با انواع تجهیزات اندازه گیری و مفاهیم پایه برق صنعتی میتوانید در دوره برق صنعتی آکادمی ماهر شرکت کنید تا به یک متخصص در این زمینه تبدیل شوید!
توالی سنج فاز چیست؟
همانطور که از اسم این ابزار مشخص است، این تجهیز برای تشخیصِ ترتیبِ فازها در مدار‌های الکتریکی سه فاز و تعیینِ جهتِ چرخشِ موتور استفاده می‌شود. کار با این ابزارِ قابلِ حمل، بسیار ساده است.
توجه داشته باشید که اکثر توالی سنج‌ها فقط ترتیب فازها را نشان می‌دهند و دقیقا مشخص نمی‌کنند، کدام یک از آن‌ها S ،R یا T هستند. ترتیب فاز در توالی سنجِ استاتیک (نوعی توالی سنج فاز است که در ادامه آن را توضیح می‌دهیم) از طریق چراغ، صدا یا روی صفحه دیجیتال و در نوع چرخشی (دوار) با جهت فلش مشخص می‌شود.
توالی سنج در صنعت، نام‌های مختلفی دارد که آن‌ها را بیان می‌کنیم.
- توالی سنج (Phase Sequence Meter)
- توالی سنج فاز (Phase Sequence Detector)
- RST سنج
- RST متر
- Three Phase Tester
- Phase Rotation Meter
- Phase Sequence Indicators
- Phase Rotation Testers
- Motor Rotation Indicator
نحوه استفاده از توالی سنج فاز
در ادامه نحوه استفاده از توالی سنج را در تعیینِ توالیِ فاز و جهتِ چرخشِ موتور بررسی می‌کنیم.
تعیین توالی فاز
۱- برق را از طریق کلید بالا دست قطع می‌کنیم.
۲- گیره‌های توالی سنج را روی کابل یا سیم‌های مورد بررسی که به منبع تغذیه متصل هستند، قرار می‌دهیم.
۳- برق را وصل می‌کنیم.
۴- ترتیب فاز مشخص می‌شود. (در هر یک از انواع و برند‌ها نحوه نمایش توالی فازها متفاوت است، می‌تواند روشن شدن چراغ‌های چپگرد/راستگرد، آلارم صوتی، چرخش فلش روی دیسک یا نمایش روی صفحه توالی سنج باشد)
۵- دوباره منبع را قطع می‌کنیم.
۶- گیره‌ها را جدا می‌کنیم.
۷- در صورتی که ترتیب فازها اشتباه است، فازها را جا‌به‌جا می‌کنیم.
۸- برق را وصل می‌کنیم.
تعیین جهت چرخش موتور
برای تعیین جهت چرخش موتور، گیره‌های توالی سنج را به سیم‌های موتور وصل می‌کنیم و دکمه ON یا دکمه TEST را فشار می‌دهیم، در نهایت RST متر جهت گردش را نشان می‌دهد.
در برخی از برند‌ها، توالی سنج‌ها بدون اتصال سیمی (wireless) کار می‌کنند. به این صورت که توالی سنج را روی بدنه موتور قرار می‌دهیم و با فشار دادن کلید on توالی سنج را روشن می‌کنیم تا جهتِ چرخش مشخص شود.
با توجه به وجودِ برندهای مختلفِ توالی سنج قبل از استفاده، حتما دفترچه راهنما را مطالعه کنید تا به‌طور کامل با نحوه عملکرد و نکات مربوط به آن آشنا شوید.
شناخت و نحوه استفاده از ابزارهای اندازه‌گیری در صنعت بسیار مهم است. در صورت تمایل به آشنایی با سایر ابزارهای اندازه‌گیری میتوانید به مقالات موجود در سایت ماهر مراجعه کنید.
عملکرد و انواع RST سنج فاز
در بازار دو نوع توالی سنج وجود دارد: دوار (چرخشی) و ایستا (استاتیک) که در ادامه مطلب آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
توالی سنج دوار (چرخشی)
توالی سنج دوار (rotating) مشابه موتور سه فاز عمل می‌کند. برای درک بهتر، یک موتور را در نظر بگیرید. برای روشن کردنِ موتورهای سه فاز، به منبع تغذیه سه فاز نیاز داریم. فرض کنید منبع تغذیه سه فازی که به موتور می‌دهیم، دارای توالی فاز RST است، در این حالت موتور ساعتگرد می‌چرخد، اگر ترتیب فاز را به TSR تغییر دهیم (جای دو فاز را تغییر دهیم)، موتور پادساعتگرد (خلاف جهت عقربه‌های ساعت) می‌چرخد. این تغییرِ جهت ممکن است مشکلات شدیدی برای بار و کل سیستم ایجاد کند.
درون توالی سنج ایستا (Rotating Type Phase Sequence Indicator) یک دیسکِ (صفحه) گِرد وجود دارد که جهت چرخش موتور با فلش، روی آن نشان داده شده است. با اتصال گیره‌های توالی سنج به برق یک میدان مغناطیسی ایجاد می‌شود. این میدان باعث چرخش دیسک می‌شود.
توالی سنج ایستا (استاتیک)
در توالی سنج استاتیک (Static Type Phase Sequence Indicator)، دیسکی وجود ندارد و جهت چرخش یا توالی از طریق چراغ‌های روی آن یا از طریق صدا مشخص می‌شود. (برای هر جهت یک چراغ وجود دارد) امروزه استفاده از این نوع توالی سنج رایج‌تر است.
در این نوع توالی سنج فاز از اتصال چند لامپ با خازن یا سلف، برای نشان دادنِ توالیِ فاز استفاده می‌شود. میزانِ روشناییِ لامپ‌ها یا روشن و خاموش بودنِ آن‌ها، توالیِ سه فاز را تعیین می‌کند. بر همین اساس توالی سنجِ استاتیک را به دو نوع سلفی و خازنی دسته‌بندی می‌کنند که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
توالی سنج ایستا از نوع سلفی
در این نوع توالی سنج، یک سلف و دو لامپ را طوری به هم وصل می‌کنند که دو فاز (S و R) از لامپ‌ها به‌عنوان بار و فازِ سوم (T) از سلف عبور می‌کند.
هنگامی که RST سنج به منبع تغذیه سه فاز وصل می‌شود، با توالی فاز RST، لامپ اول کم نورتر و لامپ دوم روشن‌تر است (شکل ۸). برای توالی فاز RTS، لامپ اول روشن‌تر و لامپ دوم کم نورتر است (شکل ۹).
توالی سنج ایستا از نوع خازنی
در توالی سنج خازنی، لامپ‌های استاندارد با لامپ‌های نئونی جایگزین می‌شوند و به‌جای سلف، از خازن استفاده می‌شود. لامپ‌های نئونی در ولتاژِ کمتر از ولتاژِ شکستِ خود، روشن نمی‌شوند که باعث می‌شود تشخیصِ توالی نسبت به نوع سلفی، بسیار دقیق‌تر باشد.
اگر لامپ اول روشن و لامپ دوم خاموش باشد، توالی فاز RST است (شکل ۱۱). اگر لامپ اول خاموش و لامپ دوم روشن باشد، توالی فاز RTS است (شکل ۱۲).
بیشتر بدانید
روی توالی سنج‌ها، سه فاز را با A/B/C یا L1/L2/L3 نیز نشان می‌دهند.
بررسی توالی سنج تماسی و غیر تماسی
توالی سنج‌ها می‌توانند تماسی یا غیر‌تماسی باشند.
توالی سنج تماسی
برای استفاد از این توالی سنج حتما نیاز است که گیره‌ها با هادی برخورد داشته باشند. (شکل ۲)
توالی سنج غیر تماسی
در این نوع توالی سنج برای تشخیص، نیاز به تماس مستقیم با هادی نیست و می‌توان گیره‌ها را روی عایق قرار داد. این نوع توالی سنج از وارد شدن شوک و برق‌گرفتگیِ تکنسین‌ها جلوگیری می‌کند.
توالی سنج‌های بدونِ سیم نیز وجود دارند که برای تشخیصِ جهتِ گردشِ موتور به‌کار می‌روند. (شکل ۱۳)
سوال:
شما تجربه کار با کدامیک از انواع توالی سنج‌ها را دارید؟!
تجربه خودتون را برای ما کامنت کنید
معیارهای انتخاب توالی سنج فاز
- دامنه ولتاژ: کمترین و بیشترین مقدار ولتاژی که توالی سنج در آن عملکرد صحیح دارد.
- دامنه فرکانس: کمترین و بیشترین فرکانسی که توالی سنج در آن عملکرد صحیح دارد.
- تماسی یا غیر تماسی بودن توالی سنج: ممکن است در برخی از کاربردها خطرات جانی شدید وجود داشته باشد و بهتر است از توالی سنج‌های غیر تماسی استفاده شود.
- باتری توالی سنج: مقدار آمپر ساعت باتری و نحوه شارژ آن بسته به بزرگی پروژه و زمان استفاده از آن اهمیت دارد.
برندهای سازنده توالی سنج
- یونی تی (UNI-T): این برند در زمینه تولید تجهیزات اندازه‌گیری در چین فعالیت دارد.
- سی ای ام (CEM): برند چینی تولید‌کننده تجهیزات اندازه‌گیری و آزمایشگاهی است.
- ویکتور (VICTOR): این برند تولید‌کننده ابزارهای اندازه‌گیری در کشور چین قرار دارد.
- کیوریتسو (KYORITSU): این برند ژاپنی در زمینه طراحی و تولید انواع ابزارهای تست و اندازه‌گیری فعالیت می‌کند.
- فلوک (FLUKE): این شرکت آمریکایی در زمینه تولید تجهیزات اندازه‌گیری فعالیت دارد.
- کاوین آرنوکس (Chauvin-Arnoux): این شرکت تولید‌کننده تجهیزات اندازه‌گیری در رنج فشار ضعیف تا فشار متوسط در کشور فرانسه است.
- لوترون (LUTRON): این شرکت در تایوان در زمینه طراحی و تولید تجهیزات انداه‌گیری و ابزار دقیق فعال است.
- سانوا (SANWA): این برند در زمینه تولید و فروش ابزارهای اندازه‌گیری در توکیو فعالیت می‌کند.
- مستک (MASTECH): این شرکت انواع تجهیزات اندازه‌گیری را چین تولید می‌کند.
- سینومتر (SINOMETER): تولید‌کننده تجهیزات اندازه‌گیری در کشور چین است.
- هیوکی (Hioki): برند مشهور ژاپنی که در زمینه تولید تجهیزات اندازه‌گیری و آزمایشگاهی فعال است.
قیمت توالی سنج
در بازار ایران قیمت توالی سنج بسته به برند و مدل در زمان نگارش مقاله ( ۲۲ تیر ۱۴۰۲) از حدود ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار تا ۱۲ میلیون تومان معتبر است.
جمع‌بندی
- توالی سنج ابزاری برای تعیین ترتیب فازها و جهت چرخش موتور است.
- ابزاری قابل حمل و پرکاربرد در صنعت است که به سادگی می‌توان از آن استفاده کرد.
- جهت گردش و توالی فاز را از طریق روشن کردن چرغ‌ها، ایجاد صدا، چرخش فلش روی دیسک و در توالی سنج‌های جدیدتر روی صفحه نمایش، نشان می‌دهد.
- این ابزار در دو نوع دوار و ایستا موجود است که در مدل‌های جدید می‌توانند تماسی یا غیر تماسی باشد.
- در انتخاب و هنگام استفاده از این ابزار باید به دامنه ولتاژ و فرکانس توجه کنیم.
- هنگام نصب، عیب‌یابی و تعمیرات برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی ناشی از تغییر فازها حتما توالی سنج همراه داشته باشیم.
در این مقاله به‌طور کامل با RST سنج آشنا شدیم. اگر مایل به شناختِ دیگر ابزار‌هایِ اندازه‌گیری هستید میتوانید سایرِ مقالات را در سایت ماهر بخوانید. برای مثال میتوانید با خواندن مقاله میگر چیست؟ و چه کاربردی دارد؟ میگر را به‌طور کامل بشناسید.
سوالات متداول
یک ابزارِ اندازه‌گیریِ ساده، قابلِ حمل و پرکاربرد در صنعت است که برای سنجشِ توالی فاز و تعیینِ جهتِ موتور استفاده می‌شود.
برای استفاده از آن کافی است گیره‌ها را به سیم‌های مورد نظر (منبع تغذیه/موتور) متصل کنیم، با فشار دادن دکمه تست، توالی سنج، توالی یا جهت فاز را بسته به نوع، از طریق نور، صدا یا فلش نشان می‌دهد.
این ابزار در صنعت بسیار پرکاربرد است. هنگامِ نصب، عیب‌یابی یا تعمیر و نگهداری برای جلوگیری از جابه‌جایی فازها استفاده می‌شود.
توالی سنج‌ها در دو نوعِ چرخشی و استاتیک وجود دارند که می‌توانند تماسی یا غیر تماسی باشند.
این نوع از توالی سنج هنگام تست نیاز به تماسِ مستقیم با هادیِ سیم ندارد و از روی عایق، ترتیب فازها را مشخص می‌کند.
